petertabak
Nowicjusz
- Dołączył
- 9 Lipiec 2007
- Posty
- 68
- Punkty reakcji
- 1
Historia 
skojarzenia
- Thread starter MistX
- Rozpoczęty
a3z4
Grandmaster
Historia
Na tę stronę wskazuje przekierowanie ze strony „historyk”. Zobacz też: jego inne znaczenia.
Portal:
Historia
Historia – nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości. Humanistyczna i społeczna dziedzina nauki zajmująca się dochodzeniem do wiedzy o zdarzeniach minionych na podstawie a) świadectw bezpośrednich, b) źródeł pisanych lub c) wyników badań nauk pomocniczych historii. Wynikiem badań historycznych jest opis dziejów (historiografia). Przedmiotem badań jest z reguły historia człowieka i cywilizacji ludzkiej.Spis treści [ukryj]
1 Pojęcie, zakres i miejsce wśród innych nauk
2 Historia historiografii
3 Periodyzacja
4 Nauki pomocnicze historii
5 Specjalizacje historyczne
6 Przypisy
7 Zobacz też
8 Linki zewnętrzne
Pojęcie, zakres i miejsce wśród innych nauk [edytuj]
Historia jest najczęściej pojmowana w dwóch odrębnych znaczeniach – jako res gestae, czyli dzieje – przeszłość jako taka oraz rerum gestarum, czyli wszelkie relacje o tej przeszłości, w tym historiografia.
Wyraz "historia" pochodzi od greckiego słowa ἱστορία (istoria), pierwotnie znaczącego "badanie, dochodzenie do wiedzy" oraz "wiedza zdobyta poprzez badanie". Herodot użył tego słowa do określenia charakteru swojej pracy: Oto przedstawienie badań (gr. ἱστορίης ἀπόδεξις istories apodexis) Herodota z Halikarnasu ; stąd pochodzi z kolei tradycyjny tytuł jego dzieła: Ἱστορίαι ('Istoriai, tłumaczony zwykle jako Dzieje) i nazwa nauki.
Pierwsza karta Beowulfa
Otton I po zwycięstwie nad Berengarem I, królem Italii
Bitwa pod Grunwaldem
Biblia Gutenberga
Mapa Keplera
Marcin Luter
Order Orła Białego
Rewolucja francuska
Napoleon
Alexis de Tocqueville
Bitwa pod Trafalgarem (1805)
Otto von Bismarck
Stalin i Maksym Gorki
Holocaust – grupka łódzkich dzieci żydowskich deportowanych do obozu zagłady
Wybuch bomby atomowej, Nagasaki
Parlament Europejski w Strasburgu
Tradycyjnie, za okres podlegający badaniom historycznym uważa się dzieje od powstania cywilizacji opartej na przekazie pisemnym, dla wcześniejszych dziejów rezerwując termin prehistoria. Z takiego podejścia wynika chronologiczna rozbieżność początków historii na różnych obszarach świata i w różnych cywilizacjach. W ostatnich stuleciach przedmiot badań się jednak nieustannie poszerzał i pogłębiał, obejmując wszystkie kontynenty świata, również wiele kultur niepiśmiennych oraz nowe zagadnienia antropologiczne. Metodologię historyczną cechuje poszukiwanie logicznej konstrukcji przyczynowo-skutkowej przy krytycznym podejściu do źródeł historycznych.
Starożytni Grecy uważali historię za jedną ze sztuk. Historia nie jest łatwa do zaklasyfikowania wśród nauk. Jeśli bowiem przyjąć jej cel czysto faktograficzny, polegający na ustaleniu biegu zdarzeń i wyjaśnieniu stosunku przyczynowo-skutkowego, staje się ona nauką nieomalże ścisłą (zobacz: Historiografia). Jednak widząc w niej naukę, która zajmuje się jednorazowymi wydarzeniami, a nie prawidłami – jej charakter ściśle naukowy staje się niejednoznaczny. Jeśli przyjąć jej umiejętność wskazywania na stosunek biegu zdarzeń do ewolucji cywilizacji, zauważymy, że ociera się ona o aspekty etyczno-społeczne, co ją zbliża się do filozofii lub do socjologii (zobacz: filozofia historii).
Historia historiografii [edytuj]
Pierwsze znane opisy czasów minionych są obarczone silnym paradygmatem religijnym, mitologicznym lub teologiczno-prawnym (zobacz np. Tora). Pierwsi greccy kronikarze opisywali z reguły mitologię założycielską politycznych systemów terytorialnych, w których żyli (zobacz Homer). Opisy dziejów rzeczywistych rozpoczęły się w europejskim obszarze kulturowym w starożytnej Grecji w V w. pne. Herodot jako pierwszy postanowił oddzielić to co prawdziwie się zdarzyło, od tego co jest domeną legendy. Pierwszy krytyczny rozbiór historyczny (krzyżujący dostępne źródła) znajduje się u Tukidydesa, w jego historii wojen peloponeskich – dziele uważanym za pierwsze dzieło historyczne. W starożytności różnorodne opisy historyczne zaistniały na terenie całego Imperium Rzymskiego (zobacz np. Tacyt, Tytus Liwiusz, Pliniusz Starszy). W podobnym czasie powstają pierwsze dzieła historiograficzne w cywilizacji chińskiej (Kronika Wiosen i Jesieni z komentarzem Zuozhuan, Zapiski historyka Sima Qiana).
We wczesnym średniowieczu zapis dziejów stał się istotnym czynnikiem cywilizacji chrześcijańskiej i był praktykowany głównie przez mnichów i księży w klasztorach i na najważniejszych dworach. Spisywane na bieżąco były wydarzenia polityczne, genealogie, biografie (w tym żywota świętych, patrz: hagiografia). Powstawały wówczas roczniki, kroniki, res, gesta, opera, acta, vitae. Wśród ówczesnych historyków zobacz np.: Beda Czcigodny, Thietmar, Adam z Bremy, Anna Komnena, Geoffrey of Monmouth, Gall Anonim. W tym okresie rodzi się również historiografia arabska (zobacz: Al Masudi).
W późnym średniowieczu dzieła historyczne zaczęły przybierać formę coraz mniej uwarunkowaną pierwiastkiem religijnym. Jednocześnie historycy zaczęli zwracać uwagę na okoliczności towarzyszące wielkim ludziom lub wydarzeniom. W ten sposób, w dobie rodzącego się humanizmu rozpoczęła się historia społeczna. Zobacz np. u schyłku średniowiecza Jean Froissart, Jan Długosz, wreszcie w pełni renesansowy: Leonardo Bruni.
Historycy Renesansu odkryli na nowo klasykę starożytności, co wpłynęło zasadniczo na metodologię historyczną: pogłębiło krytyczne podejście do źródeł pisanych, z wyszczególnieniem analizy dokumentów (zobacz: dyplomatyka), włączyło obiekty badań epigrafiki czy numizmatyki do źródeł historycznych. Reformacja i kontrreformacja są okresem, w którym po raz ostatni ideologia religijna odgrywa istotną rolę historiograficzną. Historycy renesansu zobacz np. Marcin Kromer.
W XVIII wieku oświecenie odgrywa dużą rolę w rozwoju nauk humanistycznych (zobacz: Voltaire i jego "Wiek Ludwika XIV"), lecz zasadnicze zmiany przyniesie dopiero następne stulecie. W czasach nowożytnych zrodziła się historia uważana do dziś za nowoczesną. W XIX wieku ustalił się kanon nauk pomocniczych historii, który z niewielkimi dodatkami trwa do dziś. Duży wpływ na profesjonalizację badań miała tzw. szkoła getyńska. Historycy wykraczali coraz bardziej poza dzieje polityczne i ogarniali swoimi badaniami wiele aspektów społecznych, gospodarczych, cywilizacyjnych, na co wpływ miał m.in. romantyzm. Do wcześniejszego krytycyzmu dołączył wymóg obiektywizmu, w szczególności pod wpływem pozytywizmu. Do rozwoju badań historycznych przyczynił się wzrost uniwersytetów i szkół wyższych w XIX-wiecznej Europie. Na początku XX wieku, pod wpływem francuskiej szkoły historycznej, badania historyczne wykraczają z obszaru czystej faktografii i obejmują długie ewolucje cywilizacyjne, w szeroko zakrojonych badaniach porównawczych (słynna École des Annales: Lucien Febvre, Marc Bloch, a następnie w XX wieku Fernand Braudel, Jacques Le Goff). Zobacz w Polsce np.: Joachim Lelewel, Wojciech Kętrzyński, Józef Widajewicz, czy trochę później Szymon Askenazy lub Oswald Balzer.
Od końca XIX wieku do chwili obecnej trwa bardzo ożywiona dyskusja nad statusem historiografii i wiedzy historycznej w kulturze. Zapoczątkowana ona została przez publikację przez Friedricha Nietzschego eseju O pożytku i szkodliwości historii dla życia czyli drugich „Niewczesnych rozważań”, w których zarzuca historykom (dotyczy to głównie historyków niemieckich, lecz nie tylko ich) pomylenie szczegółowości z prawdą a beznamiętności z uczciwością. Kontynuującą refleksję Nietzschego XX wieczną krytykę historiografii można podzielić na kilka etapów i związanych z nimi aspektów problemowych:
W pierwszej kolejności była to krytyka przede wszystkim historiografii „tradycyjnej” i „faktograficznej”. Rozpoczęli ją w latach trzydziestych XX wieku reformistycznie nastawieni historycy: twórcy szkoły Annales: Lucien Febvre i Marc Bloch, a kontynuowali między innymi Fernand Braudel i Jacques Le Goff. Zalecano tutaj przede wszystkim zbliżenie historiografii do nauk społecznych i tym samym rozszerzenie jej horyzontu poznawczego.
Przedstawiciele mikrohistorii i antropologii historycznej: Emmanuel Le Roy Ladurie i Carlo Ginzburg akcentowali potrzebę głębszych przemian w historiografii, uwzględniających nie tylko jej warstwę narracyjną czy metodologiczną, lecz przede wszystkim fundamentalną perspektywę poznawczą. Historycy powinni szukać w źródłach nie faktów do zinterpretowania, lecz żywych ludzi, których należy zrozumieć.
Historyk, w ujęciu Michela Foucaulta, powinien zmienić swoją relację do badanej rzeczywistości i nie występować względem niej jedynie jako badacz, lecz jako społecznie zaangażowany krytyk teraźniejszości. Historiografia w takim ujęciu, ma stać się formą krytyki społecznej i formą autorefleksji nad własną kulturą[1].
W wieku XX powstało wiele odmiennych szkół historycznych, tworzących rzeczywistą debatę metodologiczną. Jednocześnie część historyków przyjęła w swych badaniach postawy ideologiczne (w szczególności w I połowie XX wieku: historycy marksistowscy i nazistowscy). W XX wieku rozwinęły się także badania nad historią innych nauk (zobacz np. historia sztuki, historia literatury, historia religii). Po wojnie w Polsce powstało kilka istotnych szkół historycznych, wokół największych historyków polskich. Większość z nich była mediewistami, aby uniknąć marksistowskiej interpretacji dziejów – zobacz np. Aleksander Gieysztor, Henryk Samsonowicz, Jerzy Kłoczowski, Gerard Labuda.
Druga połowa XX wieku to także powstanie wielu nowych pól dla badań historycznych, np. historia kolorów, historia uczuć, historia idei sportowej, historia kobiet czy historia przedsiębiorczości. Koniec XX wieku i jego przełom z wiekiem XXI charakteryzuje się nowymi kierunkami badawczymi, wynikającymi często z wielodyscyplinarnego podejścia, na pograniczu historii i psychologii, socjologii, czy np. politologii.
Periodyzacja [edytuj]
Istnieje wiele szkół podziału całej historii na epoki historyczne, w zależności od badanego przedmiotu dziejowego. Wychodząc z założeń metodologicznych olbrzymia większość szkół uważa za prehistorię czasy sprzed wynalezienia pisma. Jednak istnieją szkoły cofające historię do rewolucji rolniczej lub założeń pierwszych zespołów proto-miejskich (ok. 10-7.000 lat pne.). Klasyczny podział epok dla historii Europy odróżnia :
starożytność, historia starożytna – czasy do roku 476, czyli upadku Imperium Rzymskiego. Odróżnia się w niej przede wszystkim badania nad starożytnym Egiptem, nad kulturami Bliskiego Wschodu, nad starożytną Grecją i nad Imperium Rzymskim.
średniowiecze, historia średniowieczna – czasy od starożytności do przełomu XIV i XV wieku, czyli wynalezienia druku przez Gutenberga (1440) i odkrycia Ameryki (1492) dla zachodniej części Europy, a dla wschodniej części kontynentu – zdobycia Konstantynopola przez Turków 1453. Średniowiecze dzieli się na wczesne średniowiecze (do V-XII wieku), klasyczne (XII – XIV wiek) i późne (wieki XIV-XV). Istnieje pogląd głównie wśród niektórych historyków francuskich, że podział ten jest cywilizacyjnie sztuczny i należałoby okres średniowiecza rozciągnąć aż do oświecenia.
nowożytność, historia nowożytna – w części Europy dzieli się na czasy od średniowiecza do przełomu XVIII-XIX wieku, czyli do Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) lub do końca kongresu wiedeńskiego (1815). W Polsce przyjęło się liczyć do trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej (1795) lub do Wiosny Ludów (1848). Część badaczy przyjmuje, że właściwą cezurą była dopiero I wojna światowa. Szkoła anglosaska ciągnie czasy nowożytne do dziś.
historia najnowsza – od nowożytności do dziś.
W wyniku różnic chronologicznych w rozwoju cywilizacyjnym i w przebiegu dziejów, osobne periodyzacje funkcjonują dla różnych obszarów ziemi:
historia Europy
historia Azji
historia Afryki
historia Ameryki Północnej
historia Ameryki Południowej i Środkowej
historia Australii
historia Arktyki
Przy tym w większości opracowań syntetycznych historii powszechnej stosuje się periodyzację stworzoną dla historii Europy, odnosząc ją także do dziejów pozostałych kontynentów. Historia współczesna jest często dzielona na wieki - XIX, XX i XXI, z tym że w literaturze mają one umowną długość, zwykle nieco mniejszą lub większą od 100 lat (np. przyjmuje się, że "historyczny" XIX wiek trwał od 1791 do 1914 lub 1918 roku).
Periodyzacja od lat należy do grupy ważnych problemów badawczych i metodologicznych historii. Problem momentów początku i końca poszczególnych epok ma bogatą literaturę. Istnieją również koncepcję odrzucające klasyczny podział na epoki - m.in. koncepcja "długiego trwania" Fernanda Braudela i "długiego średniowiecza" Jacques'a Le Goffa[2].
Nauki pomocnicze historii [edytuj]
Nauki pomocnicze historii (NPH) są odrębnymi naukami, mającymi fundamentalne znaczenie w metodologii badań historycznych. Pozwalają na właściwą ocenę jakości źródła, krytyczny jego rozbiór, oraz konfrontację różnych źródeł. Pozwala ponadto wyjść poza przekaz samej treści źródła i czerpać dane z wielu czynników pobliskich.
Archeologia – samodzielna nauka badająca materialne pozostałości ludzkich kultur, przedmiotem badania są zarówno kultury prehistoryczne, jak i cywilizacje historyczne. Długo uważana przez historyków za mało wiarygodną ze względu na trudności w datacji badanych obiektów oraz w przypisywaniu ich konkretnym podmiotom kulturowym i politycznym; dziś bardzo istotna nauka pomocna w badaniu okresów historycznych.
Archiwistyka – nauka o metodach pracy z archiwami (historyczne i aktualne sposoby gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania danych).
Archiwoznawstwo – nauka o dziejach i zasobach poszczególnych archiwów. Szczególnie istotna dla okresu nowożytnego i najnowszego.
Bibliologia historyczna – nauka o piśmie opublikowanym (manuskrypcie i druku)
Bibliografia – nauka o zapisie bibliograficznym – niezbędna dla katalogowania pozycji książkowych.
Brachygrafia – nauka o skrótach stosowanych w piśmie, w szczególności bardzo istotna dla historyków mediewistów – w średniowiecznej łacinie i grece bardzo często używano skrótów w piśmie.
Chronologia – jedna z podstawowych nauk pomocniczych historii, zajmująca się sposobami określania czasu, czyli systemem datowania (np. kalendarzach). Metoda chronologii pozwala na ustalenie np. świąt ruchomych przypadających na dany rok, lub dnia tygodnia przypadającego na daną datę.
Demografia historyczna – nauka o populacjach ludzkich, czyli liczbie ludzi w różnych miejscach i w różnych epokach.
Dendrochronologia – nowa nauka z pogranicza biologii, archeologii i meteorologii. Umożliwia datację drewnianego znaleziska archeologicznego na podstawie grubości słojów drewna. Szerokość słoju zależy od czynników meteorologicznych danego roku. Dzięki porównaniu słojów z tego samego obszaru można uzyskać katalog grubości słojów obejmujący wiele wieków. Wówczas można datować datę ścięcia znalezionego drewna z precyzją do pół roku. Jest to jedna z najprecyzyjniejszych metod datacji dla wczesnego średniowiecza i starożytności – precyzyjniejsza od datacji węglem C14.
Dyplomatyka – nauka badająca dokumenty od strony krytyki naukowej, czyli określająca przydatność zachowanych dokumentów do badań historycznych. Pozwala m.in. wykryć falsyfikaty oraz ustalić procedury prawne i administracyjno-kancelaryjne stosowane przy powstawaniu dokumentów.
Epigrafika – nauka o uwiecznianiu napisów, np. na pomnikach, budynkach, nagrobkach, tablicach pamiątkowych, ale także na sztandarach, szatach liturgicznych.
Falerystyka – nauka o medalach, orderach i innych odznaczeniach.
Genealogia – nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dotyczących warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych, ale również ostatnimi laty przydatna w historii chorób czy historii przekazu genetycznego.
Geografia historyczna – nauka odtwarzająca całość środowiska geograficznego w danym miejscu i epoce, lub ukazująca zmiany chronologicznie zachodzące w danym miejscu – zajmuje się rekonstrukcją ukształtowania powierzchni, środowiska przyrodniczego, kultury, gospodarki (historia gospodarcza) i polityki (historia polityczna). Bardzo istotna z punktu widzenia historii militarnej i gospodarczej. W skali światowej stanowi również naukę pomocniczą dla badań geopolitycznych.
Heraldyka – nauka o herbach – przede wszystkim rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd. Nauka pomocnicza dla badań genealogicznych, ale również dla historii idei, historii wyobraźni i symboliki.
Kartografia – nauka zajmująca się mapami w historii i metodami ich produkcji. Ważna dla geografii historycznej, ale również dla badań nad historią nauki, podróży, świadomości i wyobraźni geograficznej.
Kodykologia – nauka pomocnicza mediewistyki i paleografii dotycząca rękopisów zapisanych w kodeksach i księgach sprzed ery druku.
Kryptografia – nauka o odczytywaniu zaszyfrowanych tekstów, przydatna w dyplomatyce, w historii stosunków międzynarodowych i dyplomacji, jak i w wielu innych badaniach historycznych.
Metrologia - nauka zajmująca się sposobami dokonywania pomiarów oraz zasadami interpretacji uzyskanych wyników.
Numizmatyka – nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych. Fundamentalna dla historii gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, ale również pełniąca bardzo istotną rolę w datacji archeologicznej. Dla historii politycznej, dla historii idei społeczno-politycznych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) istotne zagadnienia niosą treści zawarte na obydwu, lub nawet na trzech stronach monet.
Paleografia – nauka o systemach pisma, głównie sprzed ery druku. Fundamentalna nauka dla właściwego odczytania i datowania niedrukowanych źródeł historycznych.
Neografia – chronologiczna kontynuacja paleografii, badająca pismo ręczne po odkryciu druku.
Papirologia – nauka o rękopisach zapisanych na papirusie (dotyczy zarówno egiptologii, jak i całej historii starożytnej).
Prasoznawstwo – nauka o czasopismach i wydawnictwach periodycznych, obejmująca coraz częściej także inne źródła informacji pochodzenia dziennikarskiego (radio, telewizja, Internet – zobacz massmedia).
Sfragistyka – nauka o pieczęciach, stanowiąca bardzo ważny komplement dyplomatyki i heraldyki. Istotna dla badań nad najwyższymi warstwami społecznymi i politycznymi.
Weksylologia – nauka o sztandarach, chorągwiach, proporcach itp. stanowi uzupełnienie heraldyki i historii symboli.
Trzeba zaznaczyć, że podział klasyczny nauk pomocniczych jest coraz bardziej kontestowany w ostatnich dziesięcioleciach. Powstające badania wielodyscyplinarne wskazują na nowe możliwości stojące przed historykami stosującymi wyniki innych nauk (np. badających pyłki roślinne i ich rozprzestrzenienie geograficzne).
Specjalizacje historyczne [edytuj]antropologia historyczna
archiwistyka
mikrohistoria
makrohistoria
historia administracji
historia lokalna
historia polityczna
historia gospodarcza
historia sztuki
historia muzyki
historia religii
historia Kościoła
historia archiwalno-dokumentalistyczna
historia nauki historia państwa i prawa
historia prawa
historia państwowości
historia idei
historia wojskowości
historia dyplomacji
historia społeczna
historia książki
historia kultury materialnej
historia medycyny
historia doktryn politycznych i prawnych
metodologia historii
polityka historyczna
Przypisy
↑ Wiktor Werner, Historyczność kultury. W poszukiwaniu myślowego fundamentu współczesnej historiografii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, s. 204 - 205
↑ Kamil Janicki, Bolączki periodyzacji, "Histmag.org", 2.08.2008.
Zobacz też [edytuj]
Wikimedia Commons ma galerię ilustracji związaną z tematem:
Historia
Zobacz publikację na Wikibooks:
Historia dla liceum
Zobacz publikację na Wikibooks:
Historia dla gimnazjum
Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews na temat historii
Najważniejsze zagadnienia bliskie: faktografia, historiografia, historiozofia.
Kalendarium
Listy historyków: historycy polscy, historycy na świecie.
Linki zewnętrzne [edytuj]
Historia w katalogu DMOZ
Heritage History
Kategoria: Historia
Stary układ stron
Nowe funkcjonalności
Logowanie i rejestracja
Artykuł
Dyskusja
Czytaj
Edytuj
Historia i autorzy
Szukaj
Strona główna
Kategorie artykułów
Bieżące wydarzenia
Losuj artykuł
Dla czytelników
Zgłoś błąd
Częste pytania (FAQ)
Kontakt z Wikipedią
Wspomóż Wikipedię
Dla edytorów
Drukuj lub eksportuj
Narzędzia
W innych językach
Afrikaans
አማርኛ
Anglo-Saxon
العربية
Aragonés
Arpetan
অসমীয়া
Asturianu
Avañe'ẽ
Aymar aru
Azərbaycan
Bamanankan
বাংলা
Bân-lâm-gú
Башҡорт
Беларуская
Беларуская (тарашкевіца)
Boarisch
Bosanski
Brezhoneg
Български
Català
Чӑвашла
Cebuano
Česky
Corsu
Cymraeg
Dansk
Deitsch
Deutsch
Eesti
Ελληνικά
Emiliàn e rumagnòl
English
Español
Esperanto
Estremeñu
Euskara
فارسی
Føroyskt
Français
Frysk
Furlan
Gaeilge
Gaelg
Galego
贛語
ગુજરાતી
Hak-kâ-fa
한국어
Հայերեն
हिन्दी
Hrvatski
Ido
Ilokano
Bahasa Indonesia
Interlingua
Interlingue
ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ/inuktitut
Иронау
Íslenska
Italiano
עברית
Kalaallisut
ಕನ್ನಡ
ქართული
कश्मीरी - (كشميري)
Кыргызча
Kiswahili
Коми
Kreyòl ayisyen
Kurdî
Ladino
Latina
Latviešu
Lëtzebuergesch
Lietuvių
Líguru
Limburgs
Lojban
Lumbaart
Magyar
Македонски
Malagasy
മലയാളം
Malti
मराठी
مصرى
مازِرونی
Bahasa Melayu
Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄
Mirandés
မြန်မာဘာသာ
Nāhuatl
Nederlands
Nedersaksisch
नेपाली
नेपाल भाषा
日本語
Norsk (bokmål)
Norsk (nynorsk)
Nouormand
Novial
Occitan
Олык Марий
پنجابی
Papiamentu
پښتو
Tok Pisin
Plattdüütsch
Ποντιακά
Português
Română
Runa Simi
Русский
Саха тыла
संस्कृत
Sardu
Scots
Seeltersk
Sicilianu
Simple English
Slovenčina
Slovenščina
Ślůnski
Soomaaliga
Soranî / کوردی
Српски / Srpski
Srpskohrvatski / Српскохрватски
Basa Sunda
Suomi
Svenska
Tagalog
தமிழ்
Taqbaylit
Татарча/Tatarça
తెలుగు
ไทย
Тоҷикӣ
Türkçe
Türkmençe
Українська
اردو
Uyghurche / ئۇيغۇرچە
Vèneto
Tiếng Việt
Volapük
Võro
文言
Winaray
Wolof
ייִדיש
Yorùbá
粵語
Zeêuws
Žemaitėška
中文
Tę stronę ostatnio zmodyfikowano 16:36, 21 cze 2010.
Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania.
Zasady ochrony prywatności
O Wikipedii
Informacje prawne
Na tę stronę wskazuje przekierowanie ze strony „historyk”. Zobacz też: jego inne znaczenia.
Portal:
Historia
Historia – nauka, która zajmuje się badaniem przeszłości. Humanistyczna i społeczna dziedzina nauki zajmująca się dochodzeniem do wiedzy o zdarzeniach minionych na podstawie a) świadectw bezpośrednich, b) źródeł pisanych lub c) wyników badań nauk pomocniczych historii. Wynikiem badań historycznych jest opis dziejów (historiografia). Przedmiotem badań jest z reguły historia człowieka i cywilizacji ludzkiej.Spis treści [ukryj]
1 Pojęcie, zakres i miejsce wśród innych nauk
2 Historia historiografii
3 Periodyzacja
4 Nauki pomocnicze historii
5 Specjalizacje historyczne
6 Przypisy
7 Zobacz też
8 Linki zewnętrzne
Pojęcie, zakres i miejsce wśród innych nauk [edytuj]
Historia jest najczęściej pojmowana w dwóch odrębnych znaczeniach – jako res gestae, czyli dzieje – przeszłość jako taka oraz rerum gestarum, czyli wszelkie relacje o tej przeszłości, w tym historiografia.
Wyraz "historia" pochodzi od greckiego słowa ἱστορία (istoria), pierwotnie znaczącego "badanie, dochodzenie do wiedzy" oraz "wiedza zdobyta poprzez badanie". Herodot użył tego słowa do określenia charakteru swojej pracy: Oto przedstawienie badań (gr. ἱστορίης ἀπόδεξις istories apodexis) Herodota z Halikarnasu ; stąd pochodzi z kolei tradycyjny tytuł jego dzieła: Ἱστορίαι ('Istoriai, tłumaczony zwykle jako Dzieje) i nazwa nauki.
Pierwsza karta Beowulfa
Otton I po zwycięstwie nad Berengarem I, królem Italii
Bitwa pod Grunwaldem
Biblia Gutenberga
Mapa Keplera
Marcin Luter
Order Orła Białego
Rewolucja francuska
Napoleon
Alexis de Tocqueville
Bitwa pod Trafalgarem (1805)
Otto von Bismarck
Stalin i Maksym Gorki
Holocaust – grupka łódzkich dzieci żydowskich deportowanych do obozu zagłady
Wybuch bomby atomowej, Nagasaki
Parlament Europejski w Strasburgu
Tradycyjnie, za okres podlegający badaniom historycznym uważa się dzieje od powstania cywilizacji opartej na przekazie pisemnym, dla wcześniejszych dziejów rezerwując termin prehistoria. Z takiego podejścia wynika chronologiczna rozbieżność początków historii na różnych obszarach świata i w różnych cywilizacjach. W ostatnich stuleciach przedmiot badań się jednak nieustannie poszerzał i pogłębiał, obejmując wszystkie kontynenty świata, również wiele kultur niepiśmiennych oraz nowe zagadnienia antropologiczne. Metodologię historyczną cechuje poszukiwanie logicznej konstrukcji przyczynowo-skutkowej przy krytycznym podejściu do źródeł historycznych.
Starożytni Grecy uważali historię za jedną ze sztuk. Historia nie jest łatwa do zaklasyfikowania wśród nauk. Jeśli bowiem przyjąć jej cel czysto faktograficzny, polegający na ustaleniu biegu zdarzeń i wyjaśnieniu stosunku przyczynowo-skutkowego, staje się ona nauką nieomalże ścisłą (zobacz: Historiografia). Jednak widząc w niej naukę, która zajmuje się jednorazowymi wydarzeniami, a nie prawidłami – jej charakter ściśle naukowy staje się niejednoznaczny. Jeśli przyjąć jej umiejętność wskazywania na stosunek biegu zdarzeń do ewolucji cywilizacji, zauważymy, że ociera się ona o aspekty etyczno-społeczne, co ją zbliża się do filozofii lub do socjologii (zobacz: filozofia historii).
Historia historiografii [edytuj]
Pierwsze znane opisy czasów minionych są obarczone silnym paradygmatem religijnym, mitologicznym lub teologiczno-prawnym (zobacz np. Tora). Pierwsi greccy kronikarze opisywali z reguły mitologię założycielską politycznych systemów terytorialnych, w których żyli (zobacz Homer). Opisy dziejów rzeczywistych rozpoczęły się w europejskim obszarze kulturowym w starożytnej Grecji w V w. pne. Herodot jako pierwszy postanowił oddzielić to co prawdziwie się zdarzyło, od tego co jest domeną legendy. Pierwszy krytyczny rozbiór historyczny (krzyżujący dostępne źródła) znajduje się u Tukidydesa, w jego historii wojen peloponeskich – dziele uważanym za pierwsze dzieło historyczne. W starożytności różnorodne opisy historyczne zaistniały na terenie całego Imperium Rzymskiego (zobacz np. Tacyt, Tytus Liwiusz, Pliniusz Starszy). W podobnym czasie powstają pierwsze dzieła historiograficzne w cywilizacji chińskiej (Kronika Wiosen i Jesieni z komentarzem Zuozhuan, Zapiski historyka Sima Qiana).
We wczesnym średniowieczu zapis dziejów stał się istotnym czynnikiem cywilizacji chrześcijańskiej i był praktykowany głównie przez mnichów i księży w klasztorach i na najważniejszych dworach. Spisywane na bieżąco były wydarzenia polityczne, genealogie, biografie (w tym żywota świętych, patrz: hagiografia). Powstawały wówczas roczniki, kroniki, res, gesta, opera, acta, vitae. Wśród ówczesnych historyków zobacz np.: Beda Czcigodny, Thietmar, Adam z Bremy, Anna Komnena, Geoffrey of Monmouth, Gall Anonim. W tym okresie rodzi się również historiografia arabska (zobacz: Al Masudi).
W późnym średniowieczu dzieła historyczne zaczęły przybierać formę coraz mniej uwarunkowaną pierwiastkiem religijnym. Jednocześnie historycy zaczęli zwracać uwagę na okoliczności towarzyszące wielkim ludziom lub wydarzeniom. W ten sposób, w dobie rodzącego się humanizmu rozpoczęła się historia społeczna. Zobacz np. u schyłku średniowiecza Jean Froissart, Jan Długosz, wreszcie w pełni renesansowy: Leonardo Bruni.
Historycy Renesansu odkryli na nowo klasykę starożytności, co wpłynęło zasadniczo na metodologię historyczną: pogłębiło krytyczne podejście do źródeł pisanych, z wyszczególnieniem analizy dokumentów (zobacz: dyplomatyka), włączyło obiekty badań epigrafiki czy numizmatyki do źródeł historycznych. Reformacja i kontrreformacja są okresem, w którym po raz ostatni ideologia religijna odgrywa istotną rolę historiograficzną. Historycy renesansu zobacz np. Marcin Kromer.
W XVIII wieku oświecenie odgrywa dużą rolę w rozwoju nauk humanistycznych (zobacz: Voltaire i jego "Wiek Ludwika XIV"), lecz zasadnicze zmiany przyniesie dopiero następne stulecie. W czasach nowożytnych zrodziła się historia uważana do dziś za nowoczesną. W XIX wieku ustalił się kanon nauk pomocniczych historii, który z niewielkimi dodatkami trwa do dziś. Duży wpływ na profesjonalizację badań miała tzw. szkoła getyńska. Historycy wykraczali coraz bardziej poza dzieje polityczne i ogarniali swoimi badaniami wiele aspektów społecznych, gospodarczych, cywilizacyjnych, na co wpływ miał m.in. romantyzm. Do wcześniejszego krytycyzmu dołączył wymóg obiektywizmu, w szczególności pod wpływem pozytywizmu. Do rozwoju badań historycznych przyczynił się wzrost uniwersytetów i szkół wyższych w XIX-wiecznej Europie. Na początku XX wieku, pod wpływem francuskiej szkoły historycznej, badania historyczne wykraczają z obszaru czystej faktografii i obejmują długie ewolucje cywilizacyjne, w szeroko zakrojonych badaniach porównawczych (słynna École des Annales: Lucien Febvre, Marc Bloch, a następnie w XX wieku Fernand Braudel, Jacques Le Goff). Zobacz w Polsce np.: Joachim Lelewel, Wojciech Kętrzyński, Józef Widajewicz, czy trochę później Szymon Askenazy lub Oswald Balzer.
Od końca XIX wieku do chwili obecnej trwa bardzo ożywiona dyskusja nad statusem historiografii i wiedzy historycznej w kulturze. Zapoczątkowana ona została przez publikację przez Friedricha Nietzschego eseju O pożytku i szkodliwości historii dla życia czyli drugich „Niewczesnych rozważań”, w których zarzuca historykom (dotyczy to głównie historyków niemieckich, lecz nie tylko ich) pomylenie szczegółowości z prawdą a beznamiętności z uczciwością. Kontynuującą refleksję Nietzschego XX wieczną krytykę historiografii można podzielić na kilka etapów i związanych z nimi aspektów problemowych:
W pierwszej kolejności była to krytyka przede wszystkim historiografii „tradycyjnej” i „faktograficznej”. Rozpoczęli ją w latach trzydziestych XX wieku reformistycznie nastawieni historycy: twórcy szkoły Annales: Lucien Febvre i Marc Bloch, a kontynuowali między innymi Fernand Braudel i Jacques Le Goff. Zalecano tutaj przede wszystkim zbliżenie historiografii do nauk społecznych i tym samym rozszerzenie jej horyzontu poznawczego.
Przedstawiciele mikrohistorii i antropologii historycznej: Emmanuel Le Roy Ladurie i Carlo Ginzburg akcentowali potrzebę głębszych przemian w historiografii, uwzględniających nie tylko jej warstwę narracyjną czy metodologiczną, lecz przede wszystkim fundamentalną perspektywę poznawczą. Historycy powinni szukać w źródłach nie faktów do zinterpretowania, lecz żywych ludzi, których należy zrozumieć.
Historyk, w ujęciu Michela Foucaulta, powinien zmienić swoją relację do badanej rzeczywistości i nie występować względem niej jedynie jako badacz, lecz jako społecznie zaangażowany krytyk teraźniejszości. Historiografia w takim ujęciu, ma stać się formą krytyki społecznej i formą autorefleksji nad własną kulturą[1].
W wieku XX powstało wiele odmiennych szkół historycznych, tworzących rzeczywistą debatę metodologiczną. Jednocześnie część historyków przyjęła w swych badaniach postawy ideologiczne (w szczególności w I połowie XX wieku: historycy marksistowscy i nazistowscy). W XX wieku rozwinęły się także badania nad historią innych nauk (zobacz np. historia sztuki, historia literatury, historia religii). Po wojnie w Polsce powstało kilka istotnych szkół historycznych, wokół największych historyków polskich. Większość z nich była mediewistami, aby uniknąć marksistowskiej interpretacji dziejów – zobacz np. Aleksander Gieysztor, Henryk Samsonowicz, Jerzy Kłoczowski, Gerard Labuda.
Druga połowa XX wieku to także powstanie wielu nowych pól dla badań historycznych, np. historia kolorów, historia uczuć, historia idei sportowej, historia kobiet czy historia przedsiębiorczości. Koniec XX wieku i jego przełom z wiekiem XXI charakteryzuje się nowymi kierunkami badawczymi, wynikającymi często z wielodyscyplinarnego podejścia, na pograniczu historii i psychologii, socjologii, czy np. politologii.
Periodyzacja [edytuj]
Istnieje wiele szkół podziału całej historii na epoki historyczne, w zależności od badanego przedmiotu dziejowego. Wychodząc z założeń metodologicznych olbrzymia większość szkół uważa za prehistorię czasy sprzed wynalezienia pisma. Jednak istnieją szkoły cofające historię do rewolucji rolniczej lub założeń pierwszych zespołów proto-miejskich (ok. 10-7.000 lat pne.). Klasyczny podział epok dla historii Europy odróżnia :
starożytność, historia starożytna – czasy do roku 476, czyli upadku Imperium Rzymskiego. Odróżnia się w niej przede wszystkim badania nad starożytnym Egiptem, nad kulturami Bliskiego Wschodu, nad starożytną Grecją i nad Imperium Rzymskim.
średniowiecze, historia średniowieczna – czasy od starożytności do przełomu XIV i XV wieku, czyli wynalezienia druku przez Gutenberga (1440) i odkrycia Ameryki (1492) dla zachodniej części Europy, a dla wschodniej części kontynentu – zdobycia Konstantynopola przez Turków 1453. Średniowiecze dzieli się na wczesne średniowiecze (do V-XII wieku), klasyczne (XII – XIV wiek) i późne (wieki XIV-XV). Istnieje pogląd głównie wśród niektórych historyków francuskich, że podział ten jest cywilizacyjnie sztuczny i należałoby okres średniowiecza rozciągnąć aż do oświecenia.
nowożytność, historia nowożytna – w części Europy dzieli się na czasy od średniowiecza do przełomu XVIII-XIX wieku, czyli do Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) lub do końca kongresu wiedeńskiego (1815). W Polsce przyjęło się liczyć do trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej (1795) lub do Wiosny Ludów (1848). Część badaczy przyjmuje, że właściwą cezurą była dopiero I wojna światowa. Szkoła anglosaska ciągnie czasy nowożytne do dziś.
historia najnowsza – od nowożytności do dziś.
W wyniku różnic chronologicznych w rozwoju cywilizacyjnym i w przebiegu dziejów, osobne periodyzacje funkcjonują dla różnych obszarów ziemi:
historia Europy
historia Azji
historia Afryki
historia Ameryki Północnej
historia Ameryki Południowej i Środkowej
historia Australii
historia Arktyki
Przy tym w większości opracowań syntetycznych historii powszechnej stosuje się periodyzację stworzoną dla historii Europy, odnosząc ją także do dziejów pozostałych kontynentów. Historia współczesna jest często dzielona na wieki - XIX, XX i XXI, z tym że w literaturze mają one umowną długość, zwykle nieco mniejszą lub większą od 100 lat (np. przyjmuje się, że "historyczny" XIX wiek trwał od 1791 do 1914 lub 1918 roku).
Periodyzacja od lat należy do grupy ważnych problemów badawczych i metodologicznych historii. Problem momentów początku i końca poszczególnych epok ma bogatą literaturę. Istnieją również koncepcję odrzucające klasyczny podział na epoki - m.in. koncepcja "długiego trwania" Fernanda Braudela i "długiego średniowiecza" Jacques'a Le Goffa[2].
Nauki pomocnicze historii [edytuj]
Nauki pomocnicze historii (NPH) są odrębnymi naukami, mającymi fundamentalne znaczenie w metodologii badań historycznych. Pozwalają na właściwą ocenę jakości źródła, krytyczny jego rozbiór, oraz konfrontację różnych źródeł. Pozwala ponadto wyjść poza przekaz samej treści źródła i czerpać dane z wielu czynników pobliskich.
Archeologia – samodzielna nauka badająca materialne pozostałości ludzkich kultur, przedmiotem badania są zarówno kultury prehistoryczne, jak i cywilizacje historyczne. Długo uważana przez historyków za mało wiarygodną ze względu na trudności w datacji badanych obiektów oraz w przypisywaniu ich konkretnym podmiotom kulturowym i politycznym; dziś bardzo istotna nauka pomocna w badaniu okresów historycznych.
Archiwistyka – nauka o metodach pracy z archiwami (historyczne i aktualne sposoby gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania danych).
Archiwoznawstwo – nauka o dziejach i zasobach poszczególnych archiwów. Szczególnie istotna dla okresu nowożytnego i najnowszego.
Bibliologia historyczna – nauka o piśmie opublikowanym (manuskrypcie i druku)
Bibliografia – nauka o zapisie bibliograficznym – niezbędna dla katalogowania pozycji książkowych.
Brachygrafia – nauka o skrótach stosowanych w piśmie, w szczególności bardzo istotna dla historyków mediewistów – w średniowiecznej łacinie i grece bardzo często używano skrótów w piśmie.
Chronologia – jedna z podstawowych nauk pomocniczych historii, zajmująca się sposobami określania czasu, czyli systemem datowania (np. kalendarzach). Metoda chronologii pozwala na ustalenie np. świąt ruchomych przypadających na dany rok, lub dnia tygodnia przypadającego na daną datę.
Demografia historyczna – nauka o populacjach ludzkich, czyli liczbie ludzi w różnych miejscach i w różnych epokach.
Dendrochronologia – nowa nauka z pogranicza biologii, archeologii i meteorologii. Umożliwia datację drewnianego znaleziska archeologicznego na podstawie grubości słojów drewna. Szerokość słoju zależy od czynników meteorologicznych danego roku. Dzięki porównaniu słojów z tego samego obszaru można uzyskać katalog grubości słojów obejmujący wiele wieków. Wówczas można datować datę ścięcia znalezionego drewna z precyzją do pół roku. Jest to jedna z najprecyzyjniejszych metod datacji dla wczesnego średniowiecza i starożytności – precyzyjniejsza od datacji węglem C14.
Dyplomatyka – nauka badająca dokumenty od strony krytyki naukowej, czyli określająca przydatność zachowanych dokumentów do badań historycznych. Pozwala m.in. wykryć falsyfikaty oraz ustalić procedury prawne i administracyjno-kancelaryjne stosowane przy powstawaniu dokumentów.
Epigrafika – nauka o uwiecznianiu napisów, np. na pomnikach, budynkach, nagrobkach, tablicach pamiątkowych, ale także na sztandarach, szatach liturgicznych.
Falerystyka – nauka o medalach, orderach i innych odznaczeniach.
Genealogia – nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dotyczących warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych, ale również ostatnimi laty przydatna w historii chorób czy historii przekazu genetycznego.
Geografia historyczna – nauka odtwarzająca całość środowiska geograficznego w danym miejscu i epoce, lub ukazująca zmiany chronologicznie zachodzące w danym miejscu – zajmuje się rekonstrukcją ukształtowania powierzchni, środowiska przyrodniczego, kultury, gospodarki (historia gospodarcza) i polityki (historia polityczna). Bardzo istotna z punktu widzenia historii militarnej i gospodarczej. W skali światowej stanowi również naukę pomocniczą dla badań geopolitycznych.
Heraldyka – nauka o herbach – przede wszystkim rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd. Nauka pomocnicza dla badań genealogicznych, ale również dla historii idei, historii wyobraźni i symboliki.
Kartografia – nauka zajmująca się mapami w historii i metodami ich produkcji. Ważna dla geografii historycznej, ale również dla badań nad historią nauki, podróży, świadomości i wyobraźni geograficznej.
Kodykologia – nauka pomocnicza mediewistyki i paleografii dotycząca rękopisów zapisanych w kodeksach i księgach sprzed ery druku.
Kryptografia – nauka o odczytywaniu zaszyfrowanych tekstów, przydatna w dyplomatyce, w historii stosunków międzynarodowych i dyplomacji, jak i w wielu innych badaniach historycznych.
Metrologia - nauka zajmująca się sposobami dokonywania pomiarów oraz zasadami interpretacji uzyskanych wyników.
Numizmatyka – nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych. Fundamentalna dla historii gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, ale również pełniąca bardzo istotną rolę w datacji archeologicznej. Dla historii politycznej, dla historii idei społeczno-politycznych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) istotne zagadnienia niosą treści zawarte na obydwu, lub nawet na trzech stronach monet.
Paleografia – nauka o systemach pisma, głównie sprzed ery druku. Fundamentalna nauka dla właściwego odczytania i datowania niedrukowanych źródeł historycznych.
Neografia – chronologiczna kontynuacja paleografii, badająca pismo ręczne po odkryciu druku.
Papirologia – nauka o rękopisach zapisanych na papirusie (dotyczy zarówno egiptologii, jak i całej historii starożytnej).
Prasoznawstwo – nauka o czasopismach i wydawnictwach periodycznych, obejmująca coraz częściej także inne źródła informacji pochodzenia dziennikarskiego (radio, telewizja, Internet – zobacz massmedia).
Sfragistyka – nauka o pieczęciach, stanowiąca bardzo ważny komplement dyplomatyki i heraldyki. Istotna dla badań nad najwyższymi warstwami społecznymi i politycznymi.
Weksylologia – nauka o sztandarach, chorągwiach, proporcach itp. stanowi uzupełnienie heraldyki i historii symboli.
Trzeba zaznaczyć, że podział klasyczny nauk pomocniczych jest coraz bardziej kontestowany w ostatnich dziesięcioleciach. Powstające badania wielodyscyplinarne wskazują na nowe możliwości stojące przed historykami stosującymi wyniki innych nauk (np. badających pyłki roślinne i ich rozprzestrzenienie geograficzne).
Specjalizacje historyczne [edytuj]antropologia historyczna
archiwistyka
mikrohistoria
makrohistoria
historia administracji
historia lokalna
historia polityczna
historia gospodarcza
historia sztuki
historia muzyki
historia religii
historia Kościoła
historia archiwalno-dokumentalistyczna
historia nauki historia państwa i prawa
historia prawa
historia państwowości
historia idei
historia wojskowości
historia dyplomacji
historia społeczna
historia książki
historia kultury materialnej
historia medycyny
historia doktryn politycznych i prawnych
metodologia historii
polityka historyczna
Przypisy
↑ Wiktor Werner, Historyczność kultury. W poszukiwaniu myślowego fundamentu współczesnej historiografii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, s. 204 - 205
↑ Kamil Janicki, Bolączki periodyzacji, "Histmag.org", 2.08.2008.
Zobacz też [edytuj]
Wikimedia Commons ma galerię ilustracji związaną z tematem:
Historia
Zobacz publikację na Wikibooks:
Historia dla liceum
Zobacz publikację na Wikibooks:
Historia dla gimnazjum
Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews na temat historii
Najważniejsze zagadnienia bliskie: faktografia, historiografia, historiozofia.
Kalendarium
Listy historyków: historycy polscy, historycy na świecie.
Linki zewnętrzne [edytuj]
Historia w katalogu DMOZ
Heritage History
Kategoria: Historia
Stary układ stron
Nowe funkcjonalności
Logowanie i rejestracja
Artykuł
Dyskusja
Czytaj
Edytuj
Historia i autorzy
Szukaj
Strona główna
Kategorie artykułów
Bieżące wydarzenia
Losuj artykuł
Dla czytelników
Zgłoś błąd
Częste pytania (FAQ)
Kontakt z Wikipedią
Wspomóż Wikipedię
Dla edytorów
Drukuj lub eksportuj
Narzędzia
W innych językach
Afrikaans
አማርኛ
Anglo-Saxon
العربية
Aragonés
Arpetan
অসমীয়া
Asturianu
Avañe'ẽ
Aymar aru
Azərbaycan
Bamanankan
বাংলা
Bân-lâm-gú
Башҡорт
Беларуская
Беларуская (тарашкевіца)
Boarisch
Bosanski
Brezhoneg
Български
Català
Чӑвашла
Cebuano
Česky
Corsu
Cymraeg
Dansk
Deitsch
Deutsch
Eesti
Ελληνικά
Emiliàn e rumagnòl
English
Español
Esperanto
Estremeñu
Euskara
فارسی
Føroyskt
Français
Frysk
Furlan
Gaeilge
Gaelg
Galego
贛語
ગુજરાતી
Hak-kâ-fa
한국어
Հայերեն
हिन्दी
Hrvatski
Ido
Ilokano
Bahasa Indonesia
Interlingua
Interlingue
ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ/inuktitut
Иронау
Íslenska
Italiano
עברית
Kalaallisut
ಕನ್ನಡ
ქართული
कश्मीरी - (كشميري)
Кыргызча
Kiswahili
Коми
Kreyòl ayisyen
Kurdî
Ladino
Latina
Latviešu
Lëtzebuergesch
Lietuvių
Líguru
Limburgs
Lojban
Lumbaart
Magyar
Македонски
Malagasy
മലയാളം
Malti
मराठी
مصرى
مازِرونی
Bahasa Melayu
Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄
Mirandés
မြန်မာဘာသာ
Nāhuatl
Nederlands
Nedersaksisch
नेपाली
नेपाल भाषा
日本語
Norsk (bokmål)
Norsk (nynorsk)
Nouormand
Novial
Occitan
Олык Марий
پنجابی
Papiamentu
پښتو
Tok Pisin
Plattdüütsch
Ποντιακά
Português
Română
Runa Simi
Русский
Саха тыла
संस्कृत
Sardu
Scots
Seeltersk
Sicilianu
Simple English
Slovenčina
Slovenščina
Ślůnski
Soomaaliga
Soranî / کوردی
Српски / Srpski
Srpskohrvatski / Српскохрватски
Basa Sunda
Suomi
Svenska
Tagalog
தமிழ்
Taqbaylit
Татарча/Tatarça
తెలుగు
ไทย
Тоҷикӣ
Türkçe
Türkmençe
Українська
اردو
Uyghurche / ئۇيغۇرچە
Vèneto
Tiếng Việt
Volapük
Võro
文言
Winaray
Wolof
ייִדיש
Yorùbá
粵語
Zeêuws
Žemaitėška
中文
Tę stronę ostatnio zmodyfikowano 16:36, 21 cze 2010.
Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania.
Zasady ochrony prywatności
O Wikipedii
Informacje prawne
a3z4
Grandmaster
Fajna "ksywka"
Moje urodziny.
Moje urodziny.
a3z4
Grandmaster
Zapomniałeś dodać: tragedia
obrazy - sztuka
obrazy - sztuka
a3z4
Grandmaster
--> :sexy:
a3z4
Grandmaster
Seba211
a3z4
Grandmaster
Pan Spam - Ideał spamera.
pysia95
Nowicjusz
minki
a3z4
Grandmaster
:bijeglowe: :ban: :bag: :artysta: :nieaniol: -> :grymasi: :nieaniol: :aniol: :desperado: :afro: :daibel2: :diabel: :zamknijoczy: :rumieniec: :hahaha: :ninja: :mruga: okrecony: :niepewny: :zly: :zakochany: <_< rzewraca: rzewraca: BB) :lol: h: ^_^ :lagodny:
okrecony: :niepewny: :zly: :zakochany: <_< rzewraca: rzewraca: BB) :lol: h: ^_^ :lagodny:
Q
quid pro quo
Guest
Przekaz bez tekstu
a3z4
Grandmaster
Rachunek
a3z4
Grandmaster
biedronka