Mimo rozpowszechnionego poglądu o hitlerowskich korzeniach zbitki N.S., co wskazuje na jej powstanie po zakończeniu I wojny światowej, pojęcie to jest znacznie starsze i powstało we Francji. Przyjęło się, że po raz pierwszy określenia N.S. użył M. Barrès (1862-1923), na łamach „Courrier de l’Est”, w artykule Que faut-il faire? (Co trzeba zrobić?) z 2 V 1898 roku, a następnie powtórzył w tekście zatytułowanym Socialisme et nationalisme (Socjalizm i nacjonalizm), opublikowanym na łamach „La Patrie” z 27 II 1903 roku – i dopiero ten drugi tekst spopularyzował to określenie, gdyż pierwsze użycie terminu N.S. zostało niezauważone i zwrócili na nie uwagę dopiero naukowcy badający myśl polityczną M. Barrèsa po II wojnie światowej. Zdaniem jednego z badaczy francuskich (Ph. Ploncard d’Assac), termin ten jest jeszcze starszy, gdyż miał go użyć po raz pierwszy P. Déroulède (1846-1914) na łamach „La Libre Parole” już w 1892 roku (niestety, praca w której znajduje się ta informacja - Le nationalisme français. Origines, doctrine et solutions. Paris 2000 – nie zawiera w tym miejscu przypisu i nie dowiadujemy się w którym numerze sformułowanie N.S. miałoby się znajdować, co umożliwiłoby weryfikację tej informacji).
Próba połączenia nacjonalizmu i socjalizmu została podjęta we Francji w drugiej połowie XIX wieku, równocześnie na skrajnej prawicy i skrajnej lewicy, jako myśl o połączeniu obydwu nurtów przeciwko wspólnemu wrogowi: liberalnej demokracji. Pierwszym etapem prowadzącym lewicę do nacjonalizmu jest antysemityzm, konkretniej, utożsamienie kapitału z finansjerą żydowską. W początkowej doktrynie lewicowego N.S. nie ma jeszcze nacjonalizmu jako takiego, a jedynie antysemityzm zbudowany na fundamencie ekonomicznym. Elementy nacjonalistyczne sensu stricto, z rzadka także religijne, pojawią się dopiero później. Antysemityzm jest na przełomie XIX i XX wieku traktowany jako doktryna postępowa, nonkonformistyczna, kontestująca mieszczański świat mentalności zysku. Jako pierwszy we Francji, za pomocą antysemityzmu ekonomicznego, mosty pomiędzy socjalizmem a nacjonalizmem położył A. Morès, który stworzone przez siebie proletariackie bojówki rzucił do walk ulicznych z żydowskimi sklepikami. Wkrótce w ślad za nim pójdą inni lewicowcy, min. J Guérin, wydawca czasopisma o charakterystycznym tytule L’Antijuif (Antyżyd), W prasie socjalistycznej zaczęły się ukazywać artykuły na temat niższości rasy semickiej w stosunku do aryjskiej. Na łamach “La Revue socialiste” (Przegląd socjalistyczny) pojawiają sie charakterystyczne tytuły, min.: A. Regnard: Aryens et Sémites. Le bilan du christinisme et du judaïsme (Aryjczycy i Semici. Bilans chrześcijaństwa i judaizmu), 30/1887; idem: La tradition indo-européenne et les prétentions juives, (Tradycja indoeuropejska i pretensje żydowskie), 66/1890; G. Rouanet: La question juive et la question sociale, (Kwestia żydowska i kwestia socjalna), 62/1890; najgłośniejszym echem odbił sie chyba jednak list (Lettre ouverte) belgijskiego socjalisty L. Henuebicq’a w „Le Peuple”, 4 II 1898. To pośród socjalistów powstały pierwsze antysemickie książki we Francji: A. Chirac: Les Rois de la République: histoire des juiveries. (Królowie Republiki : historia żydowstwa, 1883); G. Tridon: Du molochisme juif. (O gigantomanii żydowskiej, 1884); A. Toussenel: Les juifs, rois de l’époque. Histoire de la féodalité financière (Żydzi, królowie epoki. Historia finansowego feudalizmu, 1886). W 1889 roku grupa radykalnych socjalistów zakłada Ligue antisémitique (Liga antysemicka), aby zwalczać żydowską finansjerę.
We Francji pierwszą udaną próbą syntezy socjalizmu i nacjonalizmu (w znaczeniu szerszym niż antysemityzm) był ruch Jaune (tzw. żółte związki zawodowe), który przedstawiał się jako „socjalizm francuski”, powstający w opozycji do „niemieckiego i hebrajskiego” K. Marksa; jako socjalizm „łaciński” w odróżnieniu do internacjonalistycznego marksizmu. Charakterystycznej przemianie ulega hasło marksizmu: „Proletariusze z Francji! Łączcie się!”. Jaune nie chciał współpracować z zagranicznymi organizacjami robotniczymi, gdyż odrzucał internacjonalizm, widząc jako swój fundament wspólnotę narodową, co oznaczało odrzucenie dogmatu o walce klas i rewizję marksistowskiej tezy, że robotnicy nie posiadają ojczyzny. Jaune nawiąże stosunki min. z ŕ Action Française.
Równocześnie próba połączenia nacjonalizmu z socjalizmem zostanie dokonana także na prawicy. Dokona jej E. Drumont (1844-1917), który w pracy France juive (Francja żydowska, 1881) postawi tezę, że odpowiedzialne za wybuch Rewolucji Francuskiej, klęskę Restauracji l. 1815-30 i ustanowienie III Republiki jest liberalne mieszczaństwo, zdominowane przez finansjerę żydowską. W ten sposób Drumont tworzy program kontrrewolucyjny o charakterze nacjonalistycznym, szczególnie antysemickim, a zarazem antykapitalistyczny, czyli kontrrewolucyjną formułę N.S. Drumont marzył o przeprowadzeniu narodowej i socjalnej rewolucji, czyli poprowadzeniu przez nacjonalistów-kontrrewolucjonistów ludu do rewolucyjnej walki przeciwko liberalnemu i kosmpolitycznemu establiszmentowi. Jego ideą było zwalczenie internacjonalistycznych sympatii ówczesnych francuskich socjalistów i stworzenie N.S., identyfikowanego przez niego z powrotem do świata przedrewolucyjnego, opartego o system cechowy, korporacyjny i zwieńczonego katolicką monarchią.
W opinii najwybitniejszych badaczy filiacji nacjonalizmu i socjalizmu (Z. Sternhell), całkowita synteza obydwu ideologii została stworzona przez wspomnianego wcześniej M. Barrèsa w swoim słynnym programie wyborczym z 1898 roku, gdy pisarz ten kandyduje do parlamentu z okręgu Nancy. Program ten, określany mianem N.S., zawierał postulaty unarodowienia gospodarki francuskiej poprzez usunięcie robotników cudzoziemskich; walkę z zagranicznym kapitałem; importem; zwalczanie wpływu żydowskiego w gospodarce; zapewnienie ubogim, chorym i starym opieki społecznej na koszt państwa; walkę z domami towarowymi i anonimowym kapitałem; zapowiadał wprowadzenie progresji podatkowej; tanich kredytów dla chłopów; bezpłatnego szkolnictwo zawodowego; charakteryzował go sprzeciw wobec naturalizacji cudzoziemców; łączył pojęcia „proletariatu” i „ludu” z pojęciem „narodu”; domagał się rewizji konstytucji w celu wzmocnienia władzy wykonawczej (Programme de Nancy, w: M. Barrès: Scenes et doctrines du nationalisme, 1902). Francuski nacjonalizm pozostanie wierny tej syntezie nacjonalizmu i socjalizmu aż do I wojny światowej, gdy nacjonaliści z Action Française odrzucą idee N.S. i opowiedzą się zdecydowanie przeciwko rozwiązaniom lewicowym w gospodarce. Próba trwałego połączenia socjalizmu z nacjonalizmem miała szanse we Francji aż do tzw. Afery Dreyfusa (1894), która spowodowała, że nacjonaliści i socjaliści stanęli naprzeciwko siebie, co spowodowało usunięcie zwolenników N.S. (przede wszystkim Barrèsa) z lewicy i wypchnięcie ich na skrajną prawicę. Od tego momentu, socjaliści przyjmują program internacjonalistyczny (co dotąd wcale nie było takie oczywiste, gdyż nacjonalizm posiadał jakobińskie, czyli lewicowe korzenie - tradycja lewicowego nacjonalizmu i uniwersalizmu, aż do Afery Dreyfusa, współegzystowały na francuskiej lewicy). Ostatnie złudzenie nacjonalistów z Action Française o syntezie nacjonalizmu z socjalizmem (stowarzyszenie Cercle Proudhon) pokrzyżował wybuch I wojny światowej, gdy socjaliści nie chcieli przyłączyć się do obrony najechanej przez Niemcy Francji. Po 1918 roku idee takiej syntezy przejmują organizacje faszystowskie (ŕ faszyzm).
Pojęcie N.S. można także znaleźć w Polsce. Pod koniec XIX wieku, gdy na ziemie polskie przychodzą z Zachodu doktryny socjalistyczne i nacjonalistyczne, podziały pomiędzy nimi były stosunkowo płynne. Obydwie ideologie były nowe, zbuntowane przeciwko zastanemu światu, dążyły do jego rewitalizacji i przemiany. Idea narodu (walki o niepodległość) nie była sprzeczna z dążeniem do poprawienia sytuacji niższych warstw społecznych (stanowiących część narodu). W ramach lewicy istniały dwie tendencje: internacjonalistyczna („Proletariat” L. Waryńskiego) i patriotyczna. W Kongresie Paryskim (1892) gdzie zakładano patriotyczną Polską Partię Socjalistyczną (PPS), uczestniczyli min. S. Grabski i Z. Balicki - późniejsi czołowi działacze Narodowej Demokracji. Liga Narodowa próbowała pozyskać do swoich szeregów także działaczy socjalistycznych. Mianem N.S. określał się B. Limanowski (1835-1935) – inicjator Kongresu Paryskiego i założyciel PPS. Podział i wrogość pomiędzy nacjonalizmem i socjalizmem, przesądzający o niemożności stworzenia N.S. na ziemiach polskich datuje się dopiero od 1905 roku, czyli od wydarzeń rewolucyjnych, które spowodowały, że PPS i endecja stanęły po przeciwstawnych stronach politycznej barykady.
Pojęcie N.S. w dotychczasowej formule zanikło od momentu pojawienia się na scenie ruchu hitlerowskiego w l. 20-tych XX wieku, który zmonopolizował określenie N.S. Obecnie nikt nie określa się mianem N.S., gdyż termin ten jednoznacznie kojarzy się z hitleryzmem i posiada zabarwienie pejoratywne.
Bibliografia: R.F. Byrnes: Morès, the First National Socialist, “The Review of Politics”, 13/1950; R. Griffiths: Anticapitalism and the French Extra-Parliamentary Right, 1870-1940; “Journal of Contemporary History”, 13 (1978); K. Szary: PPS – Polska Partia Socjalistyczna 1892-1982. Warszawa 1983; Z. Sternhell: La Droite révolutionnaire. Paris 1984; idem: Maurice Barrès et le nationalisme française. Bruxelles 1985; idem: Ni droite ni gauche. L’idéologie fasciste en France. Bruxelles 2000; H. Coston: Signé: Drumont. Paris 1997; R. Michalski: Socjalizm a niepodległość w polskiej myśli socjalistycznej (1878-1918). Toruń 1998.
Arianie to wyznawcy odłamu chrześcijaństwa 
